الگوهای برتر تدریس ابتدایی

بهترین روش تدریس کدام است؟

هیچ یک از روشهای تدریس فی نفسه خوب یا بد نیستند بلکه نحوه وشرایط استفاده از آنهاست که باعث قوت یا ضعف آنها می شود.لذا معلم با توجه به هدفهای آموزشی،محتوای درس،نیازها وعلایق دانش آموزان،امکانات موجود(زمان،فضا،وسایل و....)،تراکم دانش آموزی و.... مناسب ترین شیوه را برای یک تدریس مطلوب انتخاب نماید.مسلماً در یک جلسه تدریس،الزاماً نباید فقط از یک روش استفاده کنیم وبر حسب موقعیت می توانیم ترکیبی از الگوها وروشهای تدریس را مورد بهره برداری قرار دهیم برای انجام این مهم باید شناخت، توانایی ومهارت فراوان در به کار بردن الگوهای متنوع تدریس داشته باشیم.

تعریف تدریس:

«تدریس عبارت است از تعامل یا رفتار متقابل معلم و شاگرد، بر اساس طراحی منظم و هدفدار معلم،برای ایجاد تغییر در رفتار شاگرد. تدریس مفاهیم مختلف مانند نگرشها، گرایشها،باورها، عادتها و شیوه های رفتار وبه طور کلی انواع تغییراتی راکه می خواهیم در شاگردان ایجاد کنیم، دربر می گیرد.»

چهار ویژگی خاص در تعریف تدریس وجود دارد که عبارتند از:

الف) وجود تعامل بین معلم و دانش آموزان

ب) فعالیت بر اساس اهداف معین واز پیش تعیین شده

ج) طراحی منظم با توجه به موقعیت و امکانات

د) ایجاد فرصت و تسهیل یادگیری.

الگوی تدریس چیست؟

الگو، معمولاً به نمونه کوچکی از یک شیء یا به مجموعه ای از اشیای بیشمار گفته می شود که ویژگیهای مهم و اصلی آن شیء بزرگ یا اشیاء را داشته باشد. الگوی تدریس، چهارچوب ویژه ای است که عناصر مهم تدریس در درون آن قابل مطالعه است. انتخاب یک الگوی تدریس، بستگی به نوع آگاهی معلم از فلسفه و نگرشهای تعلیم و تربیت خواهد داشت.

معرفی برخی از الگوهای برتر تدریس

1- بدیعه پردازی(Synectics):افزایش تفکر خلاق

هدف: هدف اساسی نوآفرینی یا بدیعه پردازی شکستن سد قواعد مرسوم و ایجاد راه های جدید برای حل مسائل می باشد. این روش به منظور کمک به افراد برای شکستن زمینه های ذهنی قبلی و پیداکردن راهی مناسب برای اندیشیدن به طرز جدید به موضوع می باشد.

در واقع دو راهبرد یا دو الگی تدریس مبتنی بر روشهای بدیعه پردازی وجود دارد.

1- خلق چیزی جدید 2- غریب را آشنا ساختن

مراحل تدریس راهبرد اول: خلق چیزی جدید

گام اول: توصیف شرایط موجود:معلم ازشاگردان می خواهد موقعیّت یا موضوعی راکه هم اکنون آن را می بینند توصیف کنند.

گام دوم: قیاس مستقیم: شاگردان قیاسهای مستقیم را پیشنهاد، یکی را انتخاب، وآن را بیشتر کشف(توصیف) می کنند.

گام سوم: قیاس شخصی: شاگردان خود قیاسی «می شوند» که در گام دوم انتخاب می کنند.

گام چهارم: تعارض فشرده: شاگردان توصیف های خود را از گام های دوم وسوم می گیرند، چند تعارض فشرده را پیشنهاد می کنند ویکی را انتخاب می کنند.

گام پنجم: قیاس مستقیم: شاگردان، مبتنی بر تعارض فشرده، قیاس مستقیم دیگری را طرح وانتخاب می کنند.

گام ششم: بررسی مجدد وظیفه اولیه: معلم شاگردان را به برگشتن به وظیفه اولیه یا مساله فرا می خواند وآخرین قیاس ویا تمام تجربه ی بدیعه پردازی را به کار می گیرند.

مراحل تدریس راهبرد دوم: غریب را آشنا ساختن

گام اول: داده های واقعی: معلم اطلاعات درباره ی موضوع جدید را فراهم می کند.

گام دوم: قیاس مستقیم: معلم قیاس مستقیم پیشنهاد واز شاگردان می خواهد آن قیاس را توصیف کنند.

گام سوم: قیاس شخصی:معلم شاگردان را به«شدن» قیاس مستقیم فرا می خواند.

گام چهارم: مقایسه قیاسها: شاگردان نکات مشابه میان مطالب جدید و قیاس مستقیم را تعیین کرده وتوضیح می دهند.

گام پنجم: توضیح تفاوتها: شاگردان توضیح می دهند که در کجا قیاس موزون نیست.

گام ششم: کشف: شاگردان دوباره عنوان اولیه را با اصطلاحات خود کشف می کنند.

گام هفتم: قیاس زایی: شاگردان قیاس مستقیم خود را فراهم می کنند وشباهت ها وتفاوت ها را کشف می کنند.

2- الگوی ایفای نقش(بازیگری):بررسی ارزشها ورفتار اجتماعی

مراحل

مرحله ی یک: گرم کردن گروه- شناسایی یا معرفی مساله- واضح ساختن مساله- تفیر داستانمساله،نشان دادن مووعهای مهم- توضیح ایفای نقش.

مرحله ی دوم:گزینش شرکت کنندگان- تحلیل نقش ها- گزینش بازیگران نقش.

مرحله ی سوم: پردازش صحنه- تنظیم محور رفتار- بیان مجدد نقش ها- وار د شدن در موقعیّت مساله.

مرحله ی چهارم: آماده ساختن مشاهده گران- تعیین چیزی برای جستجو- تخصیص وظایف مشاهده.

مرحله ی پنجم: نمایش- شروع ایفای نقش- حفظ ایفای نقش- قطع ایفای نقش.

مرحله ی ششم:بحث وارزشیابی- باز نگری به ایفای نقش(حوادث،موضع ها،واقعیّت گرایی ها)- بحث درباره ی مورد عمده- ایجاد نمایش بعدی.

مرحله ی هفتم: نمایش دوباره- ایفای نقشهای اصلاح شده- پیشنهاد مراحل بعدیا جانیشن های رفتاری.

مرحله ی هشتم:بحث وارزشیابی- به صورت مرحله ی شش.

مرحله ی نهم: تجارب مشترک وتعمیم- ارتباط موقعیّت دارای مساله به تجربه ی واقعی ومسائل جاری- کشف اصول کلی رفتار.

3- الگوی کاوشگری به شیوه محاکم قضایی:یادگیری تفکردرباب خط مشی اجتماعی

مراحل

مرحله ی یک: جهت دهی به مورد

معرفی مطالب – دوباره نگری به حقایق.

مرحله ی دوم:شناسایی مسایل جاری

ترکیب حقایق با مساله یا مسایل جاری خط مشی عمومی – گزینش یک مساله جاری خط مشی برای بحث- تعیین ارزشها وتعارضات ارزشی – تشخیص سئوالات واقعی وتعریفی.

مرحله ی سوم: اتّخاذ موضع

تدویت یک موضع – بیان اساس موضع بر حسب ارزش اجتماعی یا نتایج تصمیم مورد نظر.

مرحله ی چهارم:کشف مورد مثال برای موضع(یا موضع ها)، طرح های استدلال

ایجاد نقطه ای (واقعی)که در آن از ازرش تخطّی شود. – اثبات نتایج (واقعی) مطلوب یا نامطلوب بودن موضع – روشن ساختن تعارض در ارزش مورد نظر از طریق قیاسها - اولویّت بندی. بیان اولویّت یک ارزش بر ارزش دیگر ونشان دادن فقدان تخطی عمده از ارزش دوّم.

مرحله ی پنجم: اصلاح ومناسب ساختن موضع ها

بیان موضع ودلایل برای آن موضع، وبرسی تعدادی ازموقعیّت های مشابه – مناسب کردن موضع.

مرحله ی ششم: آزمون پیش فرضهای واقعی ودر پس موضع های مناسب شده.

شناسایی پیش فرضهای واقعی وتعیین ربط آنها به یکدیگر – تعیین نتایج پیشگویی شده وبررسی روایی واقعی آنها (آیا واقعاً آنها روی خواهند داد).

4- الگوی یاد سپاری: دریافت درست حقایق

این الگو باعث تاکید بر پردازش اطلاعات, افزایش یادسپاری و درونی کردن اطلاعات در دانش آموزان می شود. معلم و شاگردان بصورت یک گروه برای دادن مطالب جدیدجهت یادسپاری تلاش می کنند.این الگو نیاز به عکس,وسایل مجسم ,فیلم و سایر مطالب دیداری و شنیداری دارد. معلم شاگردان را در تعیین موضوعها,جهت ها وتصویرهای کلیدی یاری می کند.این الگو دانش آموزان را درتسلط برحقایق و افکار سیستمی برای یادسپاری تقویت قدرت ذهنی و افزایش یادسپاری کمک و در تمام مراحل و سنین کاربرد دارد. مراحل تدریس این الگو عبارت است از:

1- توجه به مطالبی که باید یادسپاری شوند. از طریق خط کشیدن زیر آنها و...

2- ایجاد ارتباط از طریق فنون کلمه کلیدی و کلمه جایگــــزین

3- بسط تصاویــــــر

4- تمــــرین و یاد آوری به منظور آموخته شدن کامل.

5- الگـــوی پیش سازمـــان دهنـــده

این الگو باعث یادگیری با معنا در دانش آموزان می شود و در آن معلم، ساخت ذهنی را در دست دارد و همواره مطالب قبلی تمیز دهنده را در دست دارد وهمواره مطالب یادگیری را به سازمان دهندگان ارتباط می دهد و به شاگردان کمک می کند تا مطالب جدید را از مطالب قبلی تمیز دهند این الگو منجر به تقویت مفاهیم، درون سازی معنی دار اطلاعات و افکار، عادت به تفکر منظم و منطقی و تقویت روحیه کاوشگری در دانش آموزان می شود، و برای کلیه سطوح تحصیلی مناسب است.

مـــراحل پیش سازمان دهنده:

گام اول: ارائه سازمان دهنده: منظور درس را روشن کنید – سازمان دهنده را عره کنید: نمونه معرّف را تعیین کنید – مثالها یا توضیحاتی در مواقع مناسب ارائه دهید – زمینه را فراهم سازید – تکرار کنید – آگاهی تجربی ودانشی مرتبط فراگیر را برانگیزید.

گام دوم: عرضه ی مطالب یا وظیفه یاد دادنی: مطالب را عرضه نمایید – نظم منطقی مطالب یادگیری را روشن سازید – مطالب را به سازمان دهنده متّصل کنید.

گام سوم: تحکیم سازمان شناخت: از اصول تشکل مجدّد استفاده کنید – گرایش انتقادی به موضوع درسی را فرا خوانید – نظرایات را واضح سازید – نظریات را به طور کل(مثلاً آزمایش آنها) به کار گیرید.

6- الگوی کاوشگری علمی و ورزیدگی آموزی در کاوشگری

این الگو باعث آموزش علمی به سبکهای مشخص و آموزش مفاهیم بنیادی در دانش آموزان می گردد. رسالت معلم در این الگو پرورش کاوشگری، ایجاد جوی توام با همکاری و داشتن انعطاف است. این الگو منجر به دانش علمی تعهد به کاوشگری علمی، ژرف اندیشی و روح مهارت همکاری در دانش آموزان می شود.

مـراحل این الگو عبارتند از:

1- فراهم آوردن زمینه جسنجو برای دانش آموزان.

2- تعیین مسئله از سوی دانش آموزان.

3- مشخص کردن مسئله در هر جستجو توسط دانش آموزان.

4- دانش آموزان حدس در خصوص راههای توضیح مشکل می پردازند.

7- الگوی تفکر استقرایی

این الگو باعث بهبود ظرفیت تفکر، گردآوری، سازماندهی و کنترل اطلاعات و نام گذاری مفاهیم می شود. به بیان دیگر این الگو بهبود گرآوری اطلاعات سازماندهی و کنترل مطالب می شود.دراین الگو معلم آغازگر فعالیت است، زیرا فعالیتها از قبل به وسیله معلم تعیین می شوند، اما جو همکاری و دوستانه بین معلم و شاگردان وجود دارد. تماس یکایک دانش آموزان برای دسترسی به اطلاعات فراهم نماید. این الگو منجربه افزایش آگاهی فردی ورشد خود کنترلی دانش آموزان می گردد ودرهمه سطوح تحصیلی کاربرد دارد.

مــــراحل تدریس الگوی تفکر استقرایــــی عبارتند از:

شیوه اول: تکوین مفهـــوم

گام اول: بر شماری وفهرست گیری

گام دوم: گروهبندی

گام سوم: عنوان دهی، مقوله دهی

شیوه دوم:تفسیــــر مطالــــب

گام اول: تعیین روابط شاخص

گام دوم: کشف روابط

گام سوم: استنباط

شیوه سوم:کاربــــرد اصــــول یا عقاید

گام اول: پیشگویی نتایج، توضیح پدیده های نا آشنا، فریه سازی

گام دوم: توضیح و یا پشتیبانی پیشگویی ها وفرضییه ها

گام سوم: تصدیق پیشگویی

8- الگوی دریافت مفاهیم:تشحیذ مهارتها بنیادی تفکر(Attaining Concepts)

این الگو برای یاد دادن نحوه طبقه بندی کردن, نحوه فکر کردن و چگونگی دریافت مفهوم به دانش آموزان اهمیت دارد. در این الگو معلم به عنوان حامی و هدایت گر فرضیه های دانش آموزان است به نحوی که از قبل مفاهیم را انتخاب و در نمونه های مثبت و منفی سازمان می دهد و فراگیران را جهت نیل به این مفهوم هدایت می کند. این الگو دانش آموزان قادر به مفهوم سازی پیشرفته, مفاهیم خاص, استدلال استقرایی, تسلط و آگاهی به چشم اندازها, دورنماها, تحمل ابهام و حساسیت به استدلال منطقی در ارتباطات می نماید. مراحل الگوی تدریس دریافت مفهوم به شرح زیر است:

گام اول: عـــرضه مطالب و شناسایی مفهــــوم

گام دوم: آزمـــون دستیابــی به مفهـــــوم

گام سوم: تحلیل راهبــردهای تفکــر

برا ی آشنایی بیشتر درمورد الگوهای تدریس کتاب الگوهای تدریس 2000به ترجمه محمدرضا بهرنگی توصیه می شود.

یادگیری از طریق همیاری (Cooperative Learning)

پژوهشگران اظهار داشته اند که یادگیری یک فرایند اجتماعی است و فعالیت های یادگیری برای رسیدن به مرحله ی تولید دانش و اطلاعات حیاتی است. در سال های اخیر بسیاری از معلمان فواید و اثرگذاری های راهبردهای یادگیری را از طریق همیاری دریافته اند. یادگیری از طریق همیاری یک قالب یا چهارچوب آموزشی است که در آن گروه های دانش آموزی ناهمگن از سوی معلم شکل داده می شوند و به فعالیت می پردازند.

هدف: هدف نهایی از کاربست الگوی تدریس یادگیری از طریق همیاری دستیابی به فعالیت های عالی ذهنی است. در واقع با وجود تفاوت های موجود در روش اجرای الگو، پنج عنصر در استفاده از الگوی یادگیری از طریق همیاری بسیار اساسی به نظر می آید:

همبستگی مثبت، مسئولیت فردی، تعامل چهره به چهره، مهارت های اجتماعی و پردازش گروهی. این عناصر معلم را از سخنرانی صرف و دانش آموز را از تکرار بی مورد آموخته هایش رها می سازد. افزون بر این، یاگیری از طریق همیاری فرصت هایی را پدید می آورد که یاد گیرندگان بتوانند در موقعیت هایی چون کار گروهی، ارتباطات، ایجاد هماهنگی اثرگذار و تقسیم کار موفق شوند. بنابراین، مشاهده می شود که دانش آموز در گروه های یادگیری از طریق همیاری باید بیش از یادگیری در قالب الگوهای دیگر به فعالیت بپردازند.

امروزه، متخصصان آموزش و پرورش الگوهای گوناگونی را برای همیاری به کار می برند ولی مراحل اساسی اجرای الگو به صورت زیر است.

مراحل اجرای الگو:

1- ابتدا گروه ها شکل می گیرند. گروه های ناهمگن که دارای اطلاعات و توانایی های مختلف، گوناگون و متنوع هستند، مؤثرتر خواهند بود. در یادگیری از طریق همیاری، تفاوت افراد گروه باعث کارآمد شدن یادگیری می شود. توجه داشته باشید که یکی از هدف های یادگیری از طریق همیاری این است که دانش آموزان یادبگیرند با هر کسی کار کنند.

(اگر هدف تسلط در مهارت های خاصی باشد، می توان از گروه همگن استفاده کرد) پس از تشکیل گروه ها معلم به کمک دانش آموزان قوانینی را تدوین می کنند که بهتر است تعداد آنها محدود باشد (حدود 3 تا 5 قانون)

کلاس باید در مورد این قوانین توافق کند. این قوانین را می توان در تابلوی کلاس نصب کرد.

نمونه های این قوانین عبارتند از:

- گروه های مختلف نمی توانند با همدیگر صحبت کنند.

- همه عضوی از گروهند و در کارها همه باید شرکت کنند و سهیم شوند.

- اول سؤالات خود را از اعضای گروهتان بپرسید بعد از معلم سؤال کنید.

2- در این مرحله معلم حدود 15 دقیقه درباره ی هدف های مهم درس، انتظاراتی که از دانش آموزان در پایان جلسه وجود دارد و مطالب اصلی درس که نیاز به توضیح دارد صحبت می کند (اهداف را بهتر است به طور غیرمستقیم مثلا˝ از طریق پرسش، فعالیت و یا حتی عکس مطرح نمود)

3- در مرحله ی سوم به دانش آموزان فرصت داده می شود که در یک زمان مشخص روی مطالب و یا فعالیت هایی که در اختیار آنها گذاشته شده در گروه های خود تمرین و کار کنند. تنظیم و کنترل وقت در این مرحله لازم است و معلم با حضور در گروه های مختلف ضمن ارزشیابی غیر محسوس از کار گروه ها در صورت ضرورت راهنمایی های لازم را انجام می دهد.

4- در این مرحله نتایج کار گروه ها به نمایش گذاشته خواهد شد. برای نمایش کار گروه ها روش های مختلفی وجود دارد مثلا" می توان از مدیر هر گروه خواست تا در یک زمان مشخص و کوتاه نتایج کار گروه خود را ارائه دهد و سپس معلم یا سایر گروه ها می توانند پرسش هایی از وی یا سایر اعضای گروهش داشته باشند. روش دیگر این است که هر گروه نتایج کار خود را روی یک برگه یا مقوا به صورت نوشته، نمودار یا نقاشی به تصویر درآورده و این برگه ها روی تابلو یا دیوار کلاس نصب شده و در معرض دید و نقادی سایر گروه ها قرار گیرد

5- در آخرین مرحله که مرحله ی ارزشیابی است معلم کار گروه ها را مورد ارزشیابی قرار می دهد. در این مرحله معلم می تواند از چک لیست هایی که در اختیار دارد استفاده کند و اهداف دانشی، مهارتی و نگرشی را مورد نظر قرار دهد. همچنین برای ارزشیابی می توان از گروه ها کمک گرفت و با کمک گروه ها معیارهایی برای ارزشیابی تدوین نمود و براساس این معیارها حتی خود گروه ها می توانند به ارزشیابی از کار خود (خودارزشیابی) بپردازند.

چند پیشنهاد

1- با توجه به این که الگوهای نوین تدریس امروزه بعنوان الگوهای موفقیت آمیز شناخته شده به معلمان توصیه می شود همواره از این الگوها در تدریس خود بهره گیرند.

2- به مراکز آموزش نیروی انسانی پیشنهاد می شود دوره های کوتاه مدت کار آموزی الگو های نوین تدریس را با تاکید بر الگو های تدریس فعال ارائه دهند.

3- از آنجا که معلمان راهنما در دوره ابتدایی نقش مهمی دارند. ضروری است، از طریق کارشناسی آموزش ابتدایی، یک دوره کار آموزی برای آنها تدارک شود تا نظارت آموزشی خود را بر اساس الگوهای نوین تدریس اعمال کنند.

4- ما به منظور ایجاد تعامل دانش آموزان و معلم در کلاس، ضروری است اطلاع لازم در جهت شناخت دانش آموز از نقش خویش و تحریک لازم در کلاس به او داده شود. زیرا هر چه مشارکت دانش آموز بیشتر باشد، امر یادگیری بهتر صورت می گیرد